Studia nad językiem Józefa Weyssenhoffa, cz. 2. Elementy kresowe w powieściach cyklu litewskiego

Elementy kresowe w powieściach cyklu litewskiego stanowią drugą część Studiów nad językiem Józefa Weyssenhoffa (część pierwsza: Język młodzieńczej korespondencji do Konstantego Marii Gorskiego, Kielce 2019, dotyczyła charakterystycznych zjawisk językowych obecnych w prywatnych listach przyszłego pisarza kierowanych w latach szkolnych i uniwersyteckich do kuzyna i serdecznego przyjaciela). Tym razem przedmiotem działań badawczych stały się różnego rodzaju zjawiska peryferycznej odmiany polszczyzny zwanej północnokresową utrwalone w trzech utworach literackich piewcy historycznych Kresów Wschodnich (Unia, Sobol i panna, Puszcza). Wybrane powieści stanowią wiarygodne źródło wiedzy o terytorialnym wariancie polszczyzny północnokresowej. Utrwalone w nich fakty językowe są nie tylko świadectwem regionalnej odmiany polszczyzny usytuowanej na dawnych Kresach Północno-Wschodnich, ale też dostarczają informacji na temat chronologii niektórych właściwości (gramatycznych i leksykalno-semantycznych), pozwalają zweryfikować i niejednokrotnie uzupełnić dostępne opisy zjawisk kresowych.

Trzon rozprawy stanowi więc charakterystyka regionalnych właściwości północnokresowych wynotowanych z badanych tekstów literackich. Znalazły się tu zjawiska językowe dotyczące wszystkich podsystemów języka: fonetyczne, fleksyjne, składniowe, słowotwórcze i leksykalne. Działania badawcze obejmowały: opis, omówienie funkcji pełnionych w utworach oraz ocenę autentyczności (w oparciu o odpowiednią literaturę przedmiotu) wynotowanych faktów językowych.

Na podstawie zebranego i scharakteryzowanego materiału można wysnuć następujące wnioski ogólne:

– o tym, które właściwości pisarz uznawał za typowe dla północnokresowej odmiany polszczyzny, świadczy sposób prowadzenia stylizacji językowej oraz umieszczane bezpośrednio w tekście zasadniczym lub przypisach dodatkowe odautorskie objaśnienia;

–literacki przekaz Weyssenhoffa odwzorowujący jakość, społeczne zróżnicowanie i charakterystyczne cechy polszczyzny północnokresowej drugiej połowy XIX i początków XX w. ma wartość dokumentarną. Zawarty w powieściach obraz tej polszczyzny stanowi cenny materiał i źródło wiedzy na temat polszczyzny litewskiej, zwłaszcza na opisanej przez pisarza części Kowieńszczyzny i białoruskiego Polesia.

Spis treści

Uwagi wstępne .  .  .     9

Wykaz skrótów .  .  .      11

1. Wstęp . . .  .             19

1.1. Zawartość pracy .  .  .  27

1.2. Dobor materiału i metody badawczej .  .  .  28

1.3. Polszczyzna połnocnokresowa .  .  .  .  29

1.3.1. Zarys stanu badań .  .  .  .  .  .  29

1.3.2. Kwestie terminologiczne .  .  .  .38

1.4. Powieści „litewskie” – Unia, Sobol i panna, Puszcza .  .  .  . 40

1.5. Wartość literackiego przekazu Weyssenhoffa . . . . . . . 50

1.6. Status polszczyzny na Litwie Kowieńskiej według Weyssenhoffa .  .  . 56

1.7. Klasyfikacja polszczyzny kowieńskiej według Weyssenhoffa

i jego wiedza o tej odmianie języka polskiego zawarta

w komentarzach i przypisach . . . . . . .59

1.8. Co wiemy o polszczyźnie na „białoruskim Polesiu” na podstawie

Puszczy .  .  .  .  64

2. Fonetyka i fonologia . . .  .73

2.1. Wokalizm . . . .  73

2.1.1. Ślady akania .  .  .  . 73

2.1.2. Wahania w rozkładzie jasnego o i pochylonego o .  .  . 76

2.1.3. Realizacja samogłosek nosowych .  .  .  .  .  78

2.1.4. Obecność grupy ir, yr .  .  .81

2.2. Konsonantyzm .  .  .  .  83

2.2.1. Realizacja głoski h .  .  .  .  .  .  83

2.2.2. Wahania w obrębie ciszących i szumiących . . . . . . 85

2.2.3. Hiperpoprawne ń przed c i k .  .  . 87

2.2.4. Wahania xʹ : x; γʹ : γ .  .  .  . 88

2.2.5. Oboczność x ‖ k . . . .  90

2.2.6. Mieszanie zakresow użycia r ‖ ž (rz) .  .  .  .  .  91

2.2.7. Realizacja v .  .  .  92

2.2.8. Protetyczne w . . . . . 93

2.2.9. Podwajanie społgłosek .  .  .  93

3. Fleksja . . .95

3.1. Rzeczowniki .  .  .  96

3.1.1. Wahania w kategorii rodzaju .  .  .  . 96

3.1.2. Wahania w doborze końcowek rownoległych . . . . . . .100

3.2. Zaimki i przymiotniki . . . .. 110

3.2.1. Wahania w kategorii rodzaju w M. l.mn. przymiotnikow i zaimkow 110

3.2.2. Formy nieenklityczne bez akcentu logicznego .  .  .  .  112

3.2.3. Nadużywanie zaimkow osobowych przy czasowniku .  .  .  116

3.2.4. Zaimek ichni .  .  .  .  .  .  .            119

3.2.5. Brak nagłosowego ń– w formach zaimkow .  .  .  .  .  .  .  120

3.2.6. Zaimek męskoosobowy ich w B. l.mn. zamiast żeńskorzeczowego je ………….121

3.2.7. Analityczne formy stopnia najwyższego przymiotnikow .  .  .  .  .  .  . 123

3.3. Czasowniki .  .  .  .  .  .        124

3.3.1. Osobliwe formy czasu teraźniejszego .  .  .  .  .    124

3.3.2. Końcowka –m w 1. osobie liczby mnogiej czasu teraźniejszego .  .  .  .     125

3.3.3. Analityczny czas przeszły z zaimkiem jako samodzielnym

wykładnikiem osoby .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  128

3.3.4. Tryb przypuszczający .  .  .  .  131

3.3.5. Chwiejność rodzaju w l.mn. czasownikow .  .  .  .  .          137

3.3.6. Wahania w użyciu zaimka się w czasownikach zwrotnych . . . . . . . 139

3.4. Imiesłowy .  .  .  .  .             142

3.4.1. Imiesłow teraźniejszy czynny .  .  .  .  .     144

3.4.2. Imiesłow czasu przeszłego na –szy .  .  .  .  .  .      147

4. Składnia . . . . . . . . 155

4.1. Niezgodność między członami wypowiedzenia pod względem

rodzaju i liczby .  .  .  .  .  .  156

4.1.1. Brak zgodności w zakresie rodzaju pomiędzy podmiotem

a orzeczeniem .  .  .  .  156

4.1.2. Brak zgodności pod względem rodzaju pomiędzy rzeczownikiem

a określającą go przydawką .  .  .  .  .  .  .  .  .  157

4.1.3. Podmiot w D. l.mn. przy orzeczeniu wyrażonym czasownikiem

być w l.p. .  .  .  .  .  158

4.2. Dopełnieniowe konstrukcje przyimkowe i bezprzyimkowe . . . . . . 160

4.2.1. Charakterystyczne konstrukcje przyimkowe .  .  .  .  .  160

4.2.2. Charakterystyczne konstrukcje bezprzyimkowe .  .  .  .  .  . 162

4.2.3. Pozostałe konstrukcje dopełnieniowe .  .  .  .  .  .168

4.3. Charakterystyczne konstrukcje okolicznikowe .  .  .  .  .  .  .  .170

4.3.1. Okolicznik miejsca typu poza jezierze ‘wzdłuż jeziora’ . . . . . . . . . 170

4.3.2. Inne okoliczniki miejsca .  .  .  .  .  .171

4.3.3. Okolicznik czasu z przyimkiem z zamiast od wskazujący

na początkowy moment czynności . . . . . .174

4.3.4. Inne okoliczniki czasu, miary i celu .  .  .  .  .175

4.4. Osobliwe konstrukcje składniowe .  .  .  .  .  .  .  177

4.4.1. Zdania bezpodmiotowe typu coż mnie z tobą robić .  .  .  .177

4.4.2. Pomijanie łącznika w orzeczeniu imiennym .  .  .  .  .  .179

4.4.3. Konstrukcja u mnie jest ‘mam’ .  .  .  . 180

4.4.4. Konstrukcja zdania pytającego z wyrazem pytajnym a? ‘co’

zamykającym zdanie .  .  .  .  .  .  184

4.4.5. Zdania bezmianownikowe z grupą nominalną w celowniku .  .  .  .  .        186

4.4.6. Celownik posiadania: być komuś ‘mieć’ .  .  .       187

4.4.7. Dopełniacz zamiast mianownika w związku rzeczownika

z liczebnikami 2-4 .  .  .             190

4.4.8. Specyficzna konstrukcja być komuś w życzeniu .  .  .  .  .             191

4.5. Szyk wyrazow .  .  .  .  .  .    192

4.5.1. Postwerbalna pozycja składniowa zaimka zwrotnego się .  .  .  .  .  .  .     192

4.6. Inne osobliwości składniowe .  .  .  .  .        197

4.6.1. Wskaźniki zespolenia .  .  .  .  .  .              197

4.6.2. Funkcje partykuł, wykrzyknikow, wykrzyknień .  .            204

5. Słowotwórstwo . . .  .  .  .  .  .  .  .  .    215

5.1. Słowotworstwo rzeczownikow .  .  .            216

5.1.1. Przyrostek –uk .  .  .  .  .  .  .  .       216

5.1.2. Przyrostek –ko .  .  .  .  .  .  .          222

5.1.3. Przyrostek –owicz ‖ -ewicz .  .  .  225

5.1.4. Przyrostek –iszcze ‖ –yszcze .  .  .  .  .  .  231

5.1.5. Przyrostek –ycha .  .  .  .  .  .  .  233

5.2. Słowotworstwo przymiotnikow .  .  .  .  .  .  .  .  .235

5.2.1. Przyrostek –owaty .  .  .  .  .  .  .  .  .  235

5.2.2. Przyrostek –uszcza .  .  .  .  .  237

5.3. Słowotworstwo przysłowkow . . . . .. . . . . 239

5.3.1. Przyrostek –owato .  .  .  .  .  .  .  .  .  239

5.4. Słowotworstwo czasownikow . . . . . .. . . 240

5.4.1. Wahania w obrębie prefiksow czasownikowych .  .  .  .  .  240

5.5. Zdrobnienia i spieszczenia .  .  .  .  .  .  .  .  .            246

5.5.1. Deminutywa i hipokorystyka rzeczownikowe utworzone za pomocą

ruskiego pochodzenia sufiksow –eńk, –uk .  .  .  .  .  . 248

5.5.2. Pozostałe deminutywa i hipokorystyka rzeczownikowe .  .  .  .  249

5.5.3. Deminutywa przymiotnikowe z przyrostkiem –eńki .  .  .  .  255

5.5.4. Deminutywa przysłowkowe .  .  .  .  .  256

6. Słownictwo . . . . . . . . . . . . 259

6.1. Słownik .  .  .  .  .  .  .  260

6.2. Frazeologizmy .  .  .  .  .  .  .  .  . 320

6.3. Semantyczno-funkcjonalna charakterystyka słownika .  .  .  .  .  323

7. Podsumowanie . . .  .  .  .  .  .  .  .  329

Bibliografia . . . . . . . . . . . .. . . 345

Indeks . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 361

Streszczenie . . . . .       369

Abstract . . . . . . . . . . . . .371