Nieznane listy z Ziem Zabranych

Tom trzeci serii wydawniczej zatytułowanej Kresy w polskich pamiętnikach i listach (1795-1918) zawiera pięć opracowań korespondencji przechowywanej w wileńskich i moskiewskich archiwach. Pierwsza kategoria listów przygotowana przez Annę Brus to korespondencja Michała Kazimierza Römera, przekazana przez jego syna Michała Piusa, który zbiór ten w latach trzydziestych uporządkował i opisał. Wybrana do tego tomu korespondencja pochodzi z lat 1866-1872, a w jej skład wchodzą dwie grupy listów: sprawozdania Konstantego Towgina, rządcy, oraz listy żony. Drugie opracowanie korespondencji autorstwa Henryki Ilgiewicz, dotyczy listów Wandalina Szukiewicza: do Lucjana Uziębły i do Władysława Zahorskiego. Zarówno autor, jak i odbiorcy listów to postacie zasłużone w kulturowym i naukowym życiu Wilna w schyłku XIX i na początku XX w. Listy stanowią źródło informacji m.in. o wydawaniu prac naukowych i popularnonaukowych, o prowadzonych pracach archeologicznych, o porządkowaniu zbiorów muzealnych, o zamierzeniach badawczych i osiągnięciach naukowych. Trzecia grupa korespondencji opracowana została przez Małgorzatę Komzę. Składają się na nie listy Celiny i Zofii Lewoniewskich, córek właściciela ziemskiego, lekarza Władysława Lewoniewskiego, do siostry Stanisławy, studiującej w Krakowie rolnictwo. Korespondencja dokumentuje przede wszystkim starania sióstr o szerzenie oświaty wśród żmudzkich pracowników dworu i mieszkańców z pobliskiej wsi (Celina i Zofia najpierw uczyły dzieci we dworze, potem zorganizowały szkółkę w Gudach). Czwartą kategorię listów polskich autorów z Ziem Zabranych, tym razem pozyskanej ze zbiorów GARF, opracowała Katarzyna Cedro-Abramczyk. Przybliżona została we fragmentach korespondencja polskiego ziemianina z guberni mińskiej, generała-majora wojsk rosyjskich Kazimierza Zawiszy, wydobyta z zespołu Komisji Śledczej korespondencja Zenona Łopuszyńskiego z lat 1847-1865, Mikołaja Pisuty z lat 1862-1864, W. H. Paszkowskiej z 1866 r. oraz odnalezienie w zespole KODPP listy pracowników majątku Starzynki do właściciela Włodzimierza Łęskiego. Ostatnią część książki stanowią listy opracowane przez Paulinę Bies, która wydobyła nieznane listy do hrabiego Franciszka Xawerego Pusłowskiego. Był on niezwykle barwną i interesującą postacią. W czasie pierwszej wojny światowej był internowany w Moskwie i udzielał się społecznie. Korespondencja ta jest świadectwem aktywności i zaangażowania polskich działaczy i animatorów życia kulturalno-narodowego, którzy w trudnych latach Wielkiej Wojny i u schyłku istnienia carskiej Rosji próbowali odnaleźć miejsce dla siebie i wyrazić osobiste aspiracje. Prezentowane teksty źródłowe przygotowano do druku zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami edytorskimi dotyczącymi źródeł historycznych z XIX i XX w. Pisownia została zmodernizowana, poprawiono błędy ortograficzne i interpunkcję zgodnie ze współczesnymi zasadami oraz rażące błędy gramatyczne. Pozostawiono niektóre stare formy wyrazów, zachowując jednak oryginalny język źródeł, oddający charakter czasów, w jakich powstawały.